Perpausak

 

 

 

Superlatibo: -ena (txikiena,handiena…)        

         Izandako iturriak (mendekoa: erlatiboa)

Erdi Aroko agiri bildumak izan dira lan hau burutzeko (mendekoa: helburuzkoa) baliatu dugun iturri behinenetako bat.(mendekoa: erlatiboa/ aldaera; superlatiboa).Horietan nabarmentzekoak dira Eusko Ikaskuntzaren Fuentes documentales medievales del País Vasco izeneko sailean argitara emandako lanak (mendeko; erlatiboa), Nafarroatik atera eta (Juntadura: emendiozkoa) Euskal Herriko beste herrialdeetara, Hegoaldekoetara behintzat, iristeko aukera eman digutelako.(mendekoa: kausazkoa) Sail honetan aipa daitezke, beste askoren artean, M. Crespok, J. Enríquezek, C. Hidalgo de Cisnerosek eta Mª. T. Ruizek kaleratu dituzten hango eta hemengo artxiboetako agiri bildumak,(mendekoa: erlatiboa) beste norbaitekiko lankidetzan arruntean.

 

Nafarroako dokumentazioan biziki garrantzizko dira J. M. Lakarraren Colección Diplomática de Irache, S. Garzia Larragetaren El Gran Priorado de la Orden de San Juan de Jerusalén. Siglos XII-XIII. Colección Diplomática, A. Martín Duqueren Documentación Medieval de Leire (siglos IX a XII), J. M. Jimeno Jurioren Documentos medievales artajoneses eta El libro Rubro de Iranzu, J. Carrascoren La Población de Navarra en el siglo XIV, I. Ostolatzaren Colección Diplomática de Santa María de Ron­cesvalles (1127-1300), J. Goñi Gaztanbideren Colección Diplomática de la catedral de Pamplona. 829-1243 eta azkenik, baina ez gutienik, R. Zierbideren liburu ugari eta joriak, batez ere E. Ramosekin batean argitara emandako (mendekoa: erlatiboa) Documentación Medieval del Monasterio de Santa Clara de Estella (siglos XIII-XVI), Documentación Medieval del Monasterio de Santa Engracia de Pamplona (Siglos XIII-XVI), Documentación Medieval del Monasterio de San Pedro de Ribas de Pamplona (siglos XIII-XVI), Documentación medieval del archivo municipal de Pamplona (1129-1356) eta, buruenik, Archivo municipal de Tafalla (1557-1540).

 

Iparralderako lanik axolazkoena (alderaketa: superlatiboa) oraindik argia ikusi ez duen (mendeko; erlatiboa) (tesi moduan 1966an aurkeztu bazuen ere) E. Goihenetxeren Onomastique du nord du Pays Basque (XI^e – XV^e siècle) (mendeko erlatiboa) izan zaigu, eta (juntadura: emendioa) beste neurri batean R. Zierbideren Censos de población de la Baja Navarra eta Le Censier gothique de Soule. Autore honen eta J. Santanoren lankidetzaren fruitu diren Colección Diplomática de Documentos Gascones de la Baja Navarra (siglos XIV-XV). Archivo General de Navarra. Tomo I eta Colección Diplomática de Documentos Gascones de la Baja Navarra (siglos XIV-XV). Archivo General de Navarra. Tomo II direlakoak ere(hemendiozkoa) (erlatibo mendekoa)  baliatu ditugu ikerketa honetan.

 

Euskal Herriaren inguruko agiri  bildumak ere aintzat hartu ditugu, Valpuestakoa (Pérez Soler, 1970) eta Donemiliaga Kukullakoa (Ubieto, 1976, Ledesma, 1989) bereziki. Anitzez liburu gehiago ere (mendekoa: alderaketa) arakatu ditugu, bibliografian ikus daitekeen bezala, (mendekoa: moduzkoa) ikuskatu ditugun guztiak (mendekoa:erlatiboa) hor azaltzen ez diren arren, (mendekoa: kontzesiboa) zeren, izan ere,(kausazkoa) behin kopuru batera iritsiz gero (mendekoa: baldintzazkoa) neke baita (mendekoa:kausazkoa), biziki, datu berriak kausitzea (mendekoa osagarria: konpletiboa).

 

Bestalde,(emendiozko)  eta Erdi Aroaz geroko datuez kestione (hori dela eta) , garbi aitortu behar dugu ditugun lekukotasun gehienak (mendeko erlatiboa) erreinu zaharrekoak direla, (mendekoa: osagarri konpletiboa) eta (juntadura; emendiozkoa) lan hau, beraz, zeharo alderditua eta makurtua dagoela (mendekoa osagarria, konpletiboa) Nafarroa aldera, aieka honetatik. Izan ere(kausazkoa) dokumentazioko bilketa lana batez ere Nafarroako Protokolo Artxiboan egin dugu. Ahozko lekukotasunak jasotzeko galdeketak ere, gutiz gehienetan, Foru Erkidegoan eginak dira, eta (juntadura: emendioa) izenak, beraz, nafarrak dira gehien-gehienetan. Puntu honetan argi utzi nahi dugu aipatzen diren hipokoristikoetako batzuk (mendeko erlatiboa) dagoeneko hilik dauden lagunenak (mendeko erlatiboa) direla(mendeko osagarri konpletiboa), gure berriemaileek herrian berean edo inguruko herriren batean ezagutu zituztenenak.

 

Bestalde(emendiozko), hemen agertzen diren testigantza dokumental gehienxkoenak (mendekoa erlatiboa) pertsona historikoei dagozkie, hau da(esplikatiboa), noizbait bizi izan ziren (mendeko erlatiboa) pertsonei, noizbait hori noiz edo noiztsu izan zen ongi dakigularik (mendekoa:osagarri zehargaldera/mendekoa:moduzkoa), agiri ofizialetan kausituak baitira (mendekoa: kausazkoa) gehien-gehienak. Alabaina(aurkaritza), ez dugu oikonimia baztertu nahi izan, agiri ofizialetan aurkitzerik izan ez dugun zenbait izen (mendeko erlatiboa) azaltzen direlako. Zernahi gisaz(aurkaritza), euskal oikonimo horien sorrera zein izan den (mendeko: zehargaldera) bistakoa da, hots, euskal etxe izen horien oinarrian zer dagoen (mendeko zehargaldera) garbi dago, eta ez dugu arrazoirik ikusten garai batean, behiala, Karloskorena etxearen sorreran, adibidez, edo bere izenarenean bederik, Karlosko izan ez zela (mendeko  osagarri konpletiboa) uste izateko.

 

Lekukotasun historikoez landa, egun bizirik dauden hipokoristiko franko (mendeko erlatiboa) ere bildu ditugu, arestian erran bezala (mendeko moduzkoa) ia guztiak Nafarroakoak. Datu gehienak eman dizkigutenak (mendeko erlatiboa) ondoko berriemaile hauek dira: Sagrario Aleman (Etxaleku), Jose Ramon Amoros (Arantza), Maider Ansa (Arano), Pello Apezetxea (Etxalar eta Goizueta), Aitor Azkarate (Aniz, Berroeta), Joxe Mari Berasain (Ultzama, Basaburua, Odieta, Imotz, Anue), Edurne eta Izaskun Bertiz (Doneztebe, Labaien, Saldias), Jose Luis Erdozia (Etxarri Aranatz, Sakana), Maider Goñi (Oitz[1]), Andres Iñigo (Malerreka aldea), Aitziber Iratzoki (Lesaka), Ainhoa Iriarte (Arizkun, Biarritz, Erratzu, Urdazubi, Zugarramurdi), Itxaro Irigoien (Oronoz), Peio Kamino (Luzaide, Arnegi), Bittorio Lizarraga (Leitza, Eratsun, Ezkurra), Patxi Menta (Arizkun), Paskual Rekalde (Amaiur, Baztan, Urdazubi, Zugarramurdi, Senpere), Jose Mari eta Pilar Satrustegi (Arruazu, Arbizu, Dorrao, Etxarri Aranatz, Etxauri, Lakuntza, Lizarraga Ergoiena, Oderitz, Larraun, Uharte Arakil, Urdiain), Klara Zelaieta (Igantzi) eta Juan Jose Zubiri (Goizueta, Gipuzkoa).

 

Aitzinekoez landara, Nafarroa Beherean Louis Xuri (Gamue) eta Xane Idiart (Amendüze) elkarrizketatu ditugu, eta Zuberoan Jean-Louis Davant (Larrabile) eta Txomin Peillen (Santa Grazi) euskaltzainak. Hemen hauen guztien alderako gure zorra ezagutu eta aitortu nahi dugu, beraien laguntzarik gabe ezinezkoa baitzatekeen lan hau burutzea. Bide honetatik ikasirikako datuek azentuz horniturik ageri dira, gorago erran gisan. Era berean, Mitxelenaren Zaraitzuko euskararen gaineko lana (1967) eta Caminoren Aezkoako hizkeraren ingurukoa (1997) oso kontuan hartu ditugu, galbidean edo (juntadura: hautakaritza) dagoeneko galdurik dauden Nafarroako Pirinioetako mintzoen (mendeko erlatiboa) berri ematen digutenez geroztik (mendekoa kausazkoa). Bestelako zorrak zein bere tokian ematen ditugu aditzera.

 

Iturritzat erabili dugu, baita ere, eta gorago erran bezala (mendeko: moduzkoa), Auspoa bilduma ederreko hainbat lan, bertan oraindik bizirik dauden edo (juntakaria; hautakaria)orain gutxi arte bizirik egon diren hipokoristikoak (mendeko erlatiboa) biltzen direlako (mendeko kausazkoa). Hauek, adierazi moduan (mendeko; moduzkoa), azenturik gabe azaltzen dira. Iparraldeko izenen bilketarako azken urteotako Herria erabili dugu. Euskal literaturan agertzen diren hipokoristiko batzuk ere (mendeko erlatiboa) aintzat hartu ditugu, jakina, baina (juntadura: aurkaritza) arlo honetan ez dugu arrunteko lanik egin, hots, ez dugu burutik bururako lanik moldatu. Puntu honetan ezin dugu aipatu gabe utzi Patziku Perurena goizuetar leitzartuaren Leitzako Errege Erreginak liburu bikaina, hainbat eta hainbat hipokoristiko jasotzen dituena,(mendeko erlatiboa) ez eta (juntadura: emendioa ezezkoa) ere idazle honek Juan Jose Zubiri herritarrarekin kaleratutako Goizueta eta Aranoko hizkerak deritzana. (mendeko erlatiboa).

 

 

---

[1] - Ez dakigu honek emandako datu guztiak Oizkoak diren; kopuru handia ikusirik eta hurbil dauden beste herri batzuetan errepikatzen direla jakinik, uste dugu ezagutzen zituen guztiak eman zizkigula, hots, bere herrikoak eta ingurukoetakoak. Halarik ere, seguru ez dakigunez gero, Oizkotzat jotzen ditugu, baina, erran bezala, duda egiten dugu denak herri honetakoak ote diren.

ATARI GISA

 

Euskaltzaindiko Argitalpenen batzordea Uribeko Etxebarrin (Bizkaia) bildu zen 1985eko irailaren 26an(denborazkoa) eta(emendiozkoa) erabaki garrantzitsu hau hartu zuen, hots(esplikatiboa), «Onomasticon Vasconiae» izeneko liburu-bilduma sortzea(konpletiboa), bertan toki-izen eta pertsona-izenei buruzko ikerlanak agertzeko(helburuzkoa).

 

>Bildu da>bildu zen>bilduko balitz>bilduko litzateke>bildu dadin

>Hartu du>hartu zuen>hartuko balu>hartuko luke>har dezan

 

Erabaki hori hartzean(denborazkoa) Euskaltzaindiak badaki hasierako bere egitas­moei lotzen dela(konpletiboa). Horretzaz jabetzeko(helburuzkoa) aski da 1920ko Barne Araudiak dioena gogoratzea(konpletiboa). Araudi honetan Iker saileko batzordeen artean honako hau dator: «Iztegia atontzeko(helburuzkoa) batzorde batek toki ta giza-izenak bilduko ditu» (Barneko Araudia I, 2).

 

>Bilduko ditu>bilduko zituen>bilduko balitu>bilduko lituzke

>badaki>bazekien>baleki>lekike>jakin dezan

>dator>zetorren>baletor>letorke>etor dadin

 

Ezagunak dira Eleizalde jaun euskaltzainak RIEV-en agertu zituen toki-izenen zerrendak. Eta hil zenean(denborazkoa) (1923) izen-bilketa joria utzi zuen Eusko Ikaskuntzaren artxibategian argitara gabe. Haren ondoren Bonifazio Etxegarai euskaltzain jaunak ere alor honekin zerikusi duten txosten baliotsuak argitara zituen Euskera agerkarian.

 

>Dira>ziren>balira>lirateke>izan daitezen

>Argitaratu ditu>argitaratu zituen>argitaratuko balitu> argitraratuko lituzke>argitara zitezen

>Duten>zuten>balute>lukete>izan dezaten.

 

Gero(ordenatzailea), ordea(aurkaritzakoa), gerla ondoko garaian Euskaltzaindiak zeregin premiatsuene­tara bildu beharra izan du, eta hori ere bere ahalbideek uzten zioten heinean. Baina(aurkaritzakoa) gaur, berriz ere eta gogotsu, bere eginbide eta asmo nagusietara itzultzen da. Eta zorionean eremu honetan ikerlariak ere badirenez gero(kausazkoa), horien emaitzak bultzatu eta aitzinatzeko,(helburuzkoa) liburu-sorta berri honi hasiera eman nahi izan dio.

 

>Izan dio>izan zion>izan bazion>izan lioke>izan diezaion

>Uzten diote>uzten zioten>utziko baliote>utziko liokete>utz diezaioten

 

 

 

 

Toki-izenek eta pertsona-izenek argi handia egotz dezaketela(konpletiboa) euskara sustraitik aztertzeko(helburuzkoa) ez du inork zalantzan jarriko. Ongi etorriak izan bi­tez, bada, ikertzaile eta biltzaileak, bai lehengo paper zaharrak eta bai gaur­ko hiztunen ezpainak jakin-iturritzat dauzkatenak.

 

>egotz dezaketela>egotz zezaketela>egotz bazezaketela>egotz lezaketela>egotz dezatela

 

Eta hemen zilegi izan bekit azkenengo hauentzat, eta batez ere bat-bateko biltzaile direnentzat, ohar bat egitea,(konpletiboa) noraezeko eta behar-beharrezkoa baita(kausazkoa): bilketa-lana fidagarria izango baldin bada, aurreiritziak alde batera utzi behar direla.Hitzak, alegia, zehatz-mehatz eta diren bezala(moduzkoa) jaso behar direla(konpletiboa), eta ez guk nola beharko luketen uste bezala(Moduzkoa). Iturriko ura lohitua es­kaintzen baldin badigute(baldintzazkoa), ez du ezertarako balio.

 

>Behar dute>behar zuten>beharko balute>beharko luketen>behar dezaten

 

Kondaira lekuko, euskaldunak mendeetan zehar beste hizkuntza eta he­rri askorekin harremanetan izan dira (zeltak, erromatarrak, arabiarrak, lati­netik sortutako hizkuntzak, etab.); guzti horien arrastoak izenetan egotea (konpletiboa) ez da harritzekoa eta horrek ez gaitu bat ere lotsatu behar.

 

>gaitu>gintuen>bagintu>gintuzke>gaitzan

 

Datuak leialki biltzen eta ematen direnean(denborazkoa), orduan, eta orduan bakarrik, egin ahalko dugu jakintzak eskatzen duen bezalako azterketa-lana. Eta horrelako azterketek ustekabeko aurkikunde pozgarri eta miraritsuetara era­man gaitzakete.

 

Gainerakoan, gauza jakina da Onomastika saila bi azpisailetan sailkatu ohi dela: giza-izenak eta toki-izenak; baina, azken finean, bata eta bestea estu erlazionaturik daude elkarrekin, eta gure liburu-bilduman biek dute sa­rrera.

 

Aitortu behar dut, azkenik, aparteko modu batean begiko dudala gure bildumako lehen seme hau Iruñerriko azterketa delako(kausazkoa), hots, euskara lur azalean daraman eskualdekoa. Euskara ez da han hil zaharra. Beronen agerbideak usu, ugari eta garden azaltzen dira, Jimeno Jurio jaunaren lanak frogatzen duen bezala(moduzkoa). Zinez, adurrik hoberenaz itsasoratzen da gure ontzia!

 

Aitzinsolasa

Gure artean onomastika lanak urriak izan direla (menpekoa, konpletibo osagarria) ezin erran

daiteke, anitz baitira (menpekoa, kausazkoa)eta aspaldidanikoak arlo honetan egin diren

saioak (menpekoa, erlatibozkoa), baina (juntadurazkoa, aurkaritzakoa) gehienbat toponimia

aztertu da, ez hainbeste antroponimia, eta (menpekoa, hau landu denean (menpekoa,

denborazkoa) batez ere ponte izenak eta deiturak hartu dira ikergaitzat.

Jakina, onomastikan sail guztiak elkarrekin hertsiki loturik daude: lehen ponte izenak zirenak

(menpekoa, erlatibozkoa) orain deiturak dira (Andres, Jimeno, Maiora, Ojer, Oneka…) edo

(juntadurazko hautakaria) toponimoen (Gartziarana, Ilurdotz, Paternain, Petiriberro…) eta

oikonimoen (Arrosakoa, Beñatenea, Bettinea, Ferranenea, Lopekoa, Lutzikoa,

Mariestebanbaita, Martzelinorenea…) osagaitzat aurkitzen ditugu. Etxe izenak eta hauetan

oinarritutako izengoitiak (menpekoa,erlatibozkoa) , bestalde, maizkara deitura bilakatu dira

(Arotzarena, Bartzelona, Dorai, Etxeberria eta Etxeberri, Jauregizar, Karlosena, Mitxelena,

Paris, Petrirena eta Petri, Salaberria eta Salaberri…) eta (emendiozko juntagailua) orobat

toponimoak (Abartzuza, Arizkun, Azpeitia, Elizondo, Erbiti, Ezkurra, Legasa…). XVI-XVII

mendeetan, gainera, ohikoa da toponimoak pertsona izentzat kausitzea (menpekoa,

konpletibo osagarria) , emazteki izentzat batez ere (Mariarano, Mariabaztan, Mariamendaro,

Mariasunbil, Mariezkurra…), eta (emendiozko juntagailua) azken urteotan jokabide hau franko

hedatu dela (menpeko osagarri konpletiboa) erran dezakegu (Bianditz, Irati, Saioa), ardura

Andre Mariaren santutegien eta baselizen izenek izan duten arrakastagatik

(menpekoa,erlatibozkoa) (Aitziber, Arantzazu, Belate, Estibaliz, Idoia, Oskia, Muskilda, Uxue,

e.a.).

Beraz, onomastikaren barreneko sail guztiak loturik daude, gure hizkuntzan eta besteetan, eta

(emendiozko juntadura) sail horietako bat lantzen denean ((menpekoa, denborazkoa)

besteak ere ukitzen dira hein handi edo txikian. Errate baterako, Mitxelenak Apellidos Vascos

lan bikainean deiturak hartu zituen aztergaitzat, baina (aurkaritzako juntagailua) toponimia

lanetarako ere ezin baztertuzko tresna eskuetaratu zigun, eta (emendiozko juntagailua)

hipokoristiko edo izen ttipi batzuk ere ukitu eta (emendiozko juntagailua)aztertu zituen.

Bestalde, toponimia lantzean argitzen diren puntuak (menpekoa, erlatibozkoa)eta

1

(emendiozko juntagailua) jasotzen diren datuak, (menpekoa, erlatibozkoa) historikoak eta

egungoak, hagitz baliagarri izaten zaizkigu deituren ikerketarako, erran bezala(menpekoa,

moduzkoa) toki izen franko deitura bilakatu direlako(menpekoa, kausazkoa) Era berean,

hemen emanen ditudan datuak,(menpekoa, erlatibozkoa) aztertuko ditudan izenak

(menpekoa, erlatibozkoa) eta(emendiozko juntagailua) jaulkiko ditudan hipotesiak,

(menpekoa, erlatibozkoa) lagungarri izanen zaizkio, hala espero dut behintzat, toponimia,

oikonimia edo antroponimiaren beste sailen bat gainetik ikusi edo sakonki ikertu nahi duenari.,

(menpekoa, erlatibozkoa)

Nolanahi ere, eta erran gisa ,(menpekoa, moduzkoa) sail guztien arteko harremanak ugari eta

estuak izanagatik,,(menpekoa, ondoriozkoa) bakoitzak bere nortasuna du, eta ikertzaileak

aldian horietako batean sakontzea ,(menpekoa, erlatibozkoa) erabaki dezake, metodologikoki

egoki iruditzen bazaio,(menpekoa, baldintzazkoa). (konpletiboa) Hau da, lan batean oikonimia

azter dezake, hurrengoan herri edo eskualde bateko toponimia eta ,(emendiozko juntadura)

hirugarrenean herri bateko edo garai bateko deiturak, adibidez. Hau bistako kontua dela

(menpekoa, konpletibo osagarria) uste dut, eta (emendiozko juntadura) ez da zertan

azalpenak ematen hasi. Jokatu ere, gainera, horrela jokatu ohi da gehienetan.

Hipokoristiko edo izen ttipietara itzuliz (menpekoa, moduzkoa), erran dezaket saio zabalik ez

zaiela eskaini (menpekoa, konpletibo osagarria) gurean; beste sailen batean sakontzean

ikusi dira, iragaitzaz bezala, nahiz badiren (menpekoa, kontzesiboa) datuak jaso dituzten lan

batzuk (menpekoa, erlatibozkoa), eta jaso ez ezik aztertu ere egin dituztenak: Del Valle

Lertsundiren bi artikuluak, Leo Spitzer-ena, Mitxelenaren ohar batzuk, Irigoienen artikulu eta

liburu atal zenbait, Knörren txosten bat eta Salaberriren artikuluxka nabarmendu daitezke horien

artean (ikus bibliografia), baina (aurkaritzako juntadura) bururen buruko lanik ez dut

ezagutzen eta uste dut horrelakorik ez dagoela (menpekoa, konpletibo osagarria), arrunt oker

ez banabil.(menpekoa, baldintzazkoa)

Lan honetan dokumentazioan han-hemen agertzen diren datuak (menpekoa, erlatibozkoa)

biltzen ahalegindu naiz eta ikertzaileek honetaz edo hartaz erran dituztenak (menpekoa,

erlatibozkoa) jasotzen. Liburua buru-buztan, hasi eta buka irakurtzeko adorea eta kuraia

duenak (menpekoa, erlatibozkoa)ikusten ahalko duen moduan (menpekoa, moduzkoa),

hipokoristiko anitz agertzen dira hemen, aurkitu ditudan ale desberdin guztiak (menpekoa,

erlatibozkoa). Alabaina, segur naiz badirela(menpekoa, konpletibo osagarria) oraino franko,

2

niri itzuri zaizkidanak (menpekoa, erlatibozkoa). Geroko lanak azaleratu beharko ditu, beraz,

orain gaitzerupean estalirik gelditu diren horiek. (menpekoa, erlatibozkoa)

Hipokoristikoen azterketa zergatik den (menpekoa, erlatibozkoa) garrantzizkoa galdeginen

balidate (menpekoa, baldintzazkoa) ihardetsiko nuke, lehen-lehenik, euskaldunok erabili

ditugun eta oraino erabiltzen ditugun izendatze bideen (menpekoa, erlatibozkoa) berri ematen

digulako (menpekoa, kausazkoa) dela (menpekoa, konpletibo osagarria) munta handikoa.

Nago hau, berez, aski arrazoi pisuzkoa dela, (menpekoa, konpletibo osagarria) izan ere

onomastikaren zeregina izen bereziak aztertzea baita(menpekoa, kausazkoa). Honetaz landa

eta bigarrenik, izen ttipiek egungo deitura eta oikonimo asko ongi ulertzeko aukera ematen

digute: adibidez, Peruskirena-n Peru dugula (menpekoa, konpletibo osagarria) lehen

begiratuan antzeman daiteke, eta (emendiozko juntagailua) bukaera edutezko genitiboa dela

(menpekoa, konpletibo osagarria), baina (aurkaritzazko juntagailua) tarteko segmentua zer

den (menpekoa, erlatibozkoa) ez da garbi egonen hipokoristiko sistema ikertu ezean

(menpekoa, baldintzazkoa). Era berean, Martija deituran Marti dagoela (menpekoa,

konpletibo osagarria) aise ikusiko dugu, baina (aurkaritzazko juntagailua) ez diogu apika

amaieran dugunari (menpekoa, erlatibozkoa) igarriko, gure izendegia aztertzen ez badugu.

(menpekoa, baldintzazkoa).

Hirugarrenik, izen ttipien arloko ikerketa toponimoen etimologia argitzeko (menpekoa,

helburuzkoa) ere lagungarri izan daiteke; erraterako, Baztango Almandoz herri izenak Alaman

antroponimoaren eratorri batean, hipokoristiko batean, duke oinarri, *Alamando-n hain zuzen

ere, Irigoienen ustekaria egia izatera (menpekoa, helburuzkoa)(1995f), eta nire iritzian egiantz

handikoa da. Nik neronek ez dut bizkaitar euskaltzainak aipatzen zuen aldaera (menpekoa,

erlatiboa) aurkitu, baina (aurkaritzako juntadura) bai horren biziki irudia den Alemantto.

(menpekoa, erlatiboa) Erran bezala,(menpekoa, moduzkoa) euskal onomastika arautzen ere

lagun diezagukete hipokoristikoek, oraingo deituraren jatorria eta nondik norakoa hobeki

ulertzeko (menpekoa, helburuzkoa) bide ematen digutenez geroztik.(menpekoa,

denborazkoa)

Laugarrenik, izen ttipiek aukera ematen dute ohiko hizkeraren azpian dauden egitura

fonologikoak (menpekoa, erlatiboa) aztertzeko: silaben barne egitura eta motak, «template»

edo plantillak, errepikapen baliabideak eta irudikatze fonologikoaren maila desberdinen arteko

harremanak batez ere (Lipski, 1995: 387). Nik garbi baino garbiago (menpekoa, moduzkoa)

3

dakusat, azken urte hauetako lanak irakurrita,(menpekoa, erlatiboa) (hipokoristikoen

azterketan aurrera eginen badugu (menpekoa, baldintzazkoa)fonologialarien premia dugula

(menpekoa, konpletibo osagarria), euskal onomastikariok ez baitakigu (menpekoa,

kausazkoa)—nik segurik ez— fonologiaren barreneko zoko-mokoen eta (azken) korronteen

berri.

Bosgarrenik, dialektologiarekin ere badute zerikusia, izen ttipiek berek eta hauek

erdiesteko(menpekoa, helburuzkoa) ibilitako erabideek (menpekoa, erlatiboa) historian zehar

izan duten hedadura geografikoa (menpekoa, erlatiboa) bestelako ezaugarri dialektalekin

erlaziona daitekeelako (menpekoa, kausazkoa), euskalkien garapena eta bilakaera hobeki

konprenitzeko.(menpekoa, helburuzkoa)

Buruenik, izen ttipiak hertsiki erlazionaturik daude haur hizkerarekin, eta garbi dago arlo

honetan ari diren ikertzaileei ekarpen polita egin diezaiekegula (menpekoa, konpletibo

osagarria) onomastikariok, eta orobat haiek guri, hipokoristikoak eremu zabalago batean

kokatzeko abagune ematen digutelarik (menpekoa, konpletibo osagarria). Michaelssonek

(1939: 110) haurren beren hizkerari baino garrantzi handiagoa (menpekoa, konparaketa)

aitortzen dio helduek haiekin ibiltzen dutenari (menpekoa, erlatiboa): «La part de l’enfant dans

ces formations est généralement minime; les transformations sont avant tout dues à la mère,

aux parents […]». Stratmannek (1935: 30-31), ordea, haurren hizkera bera nabarmentzen du,

helduek umeekin komunikatzeko erabiltzen dutena (menpekoa, erlatiboa) ez ezik: «Wenn man

an seinen eigenen Familienkreis, seine nähere Umgebung denkt, wird man sich sofort des

weiten Einflusses der Kindersprache bewußt». Ikertzaile honek bokal eta kontsonante

sistemetan gauzaturikako hots aldakuntzak (menpekoa, erlatibozkoa), izenen laburtze eta

sinkopak, eta azaldu gabeko formak haur hizkerari leporatzen dizkio. Boyd-Bowmanen iritziz

ere munta handikoak dira haurren hizkera eta helduen horiekilakoa (1955: 337-338):

«También señalaremos que estas deformaciones se deben en gran parte al rudimentario

sistema fonemático de los niños que aprenden a hablar, y a los esfuerzos que hacen los

adultos, con intención cariñosa, para imitar el sistema».

Afrika erdialdeko Hausa hizkuntzan, Newmanek eta Ahmadek diotenez (menpekoa,

moduzkoa)(1992: 162), hipokoristiko era gehienak batez ere helduek haurrekin edo haur

koskortuek gazteagoekin hitz egiten dutenean (menpekoa, denborazkoa) erabiltzen dira.

4

Daviesek (2000: 22) izen ttipietan agertu ohi diren errepikapenak (menpekoa, erlatiboa) eta

italieraz gertatzen den geminazioa (menpekoa, erlatiboa)haur hizkerari leporatzen dizkio.

Lipskik (1995: 388, 422-423) gaztelaniako izen ttipien ereduen oinarriak haur hizkeran berean

eta helduok haurrekin mintzatzen garenean egiten ditugun bakuntzeetan (menpekoa,

denborazkoa, erlatibozkoa) bilatu beharrak direla (menpekoa, konpletibo osagarria)uste du,

eta (emendiozko juntadura) Piñeros (2000) Amerikako gaztelaniako hipokoristikoak zuzentzen

dituzten arauak (menpekoa, erlatiboa) eta haur hizkerarenak lotzen saiatzen da.

Nik ez dakit haur euskaldunak zer adinetan hasten diren (menpekoa, erlatiboa) izen ttipiak,

mota batekoak izan edo bestekoak izan, ibiltzen. Badira haurrarekiko hizkera adierazkorra

biltzen duten (menpekoa, erlatiboa) (Salaburu, 1984: 119 eta hurr.) edo aztertzen duten

(Zubiri, 2002) zenbait lan (menpekoa, erlatiboa), baina (aurkaritzako juntadura) ez, dakidala,

hipokoristikoez mintzo denik (menpekoa, erlatiboa). Gaztelaniaz, Aguirrek, Albalak eta

Marrerok egindako ikerketaren (menpekoa, erlatiboa) arabera (2005: 141), urte bat eta

bederatzi hilabeterekin eman zuen Magín zeritzan umeak (menpekoa, erlatiboa) lehenbiziko

hipokoristikoa, eta hilabete gehiagorekin Mariak. Nolanahiko gisan, gogoan hartzekoa da atzizki

bidezko izen ttipiak eman zituztela (menpekoa, konpletibo osagarria) haurrok eta euskaraz

gaia korapilatsuagoa dela (menpekoa, konpletibo osagarria), aukeran baliabide gehiago

daudela.(menpekoa, konpletibo osagarria)

Zernahi dela, akort naiz Irigoienekin (1995: 1) euskararen eremuko Erdi Aroko hipokoristikoen

sorrera aztertzean (menpekoa, denborazkoa)«se me hace necesario manifestar aquí, que,

como es obvio, considero que el mundo de los hipocorísticos es de una gran complejidad, y

que no puedo penetrar en él más que de soslayo, máxime tratándose de textos medievales»

dioenean (menpekoa, denborazkoa). Nik, dena dela, Nafarroako egungo hipokoristikoak ere

biltzen ditut, bizkaitar euskaltzainak ez bezala (menpekoa, moduzkoa), eta historikoak eta

gaurkoak eskema orokor baten barnean sartzen ditut (ikus beherago). Bestalde, hark ez bezala

(menpekoa, moduzkoa), izengoitiak alde bat utzi ditut usaian (Per Arnalt dicho Velçto-ren

modukoak), zenbait aldiz lehen izenaren eta izengoitiaren arteko bereizkuntza arrunt garbi ezin

egin badaiteke ere (menpekoa, kontzesiboa) (ikus hirugarren atalean diodana).(menpekoa,

erlatiboa)

Euskal onomastika ikertu duten lanek (menpekoa, erlatiboa) arruntean ez dute kontuan izan

gure inguruan eta munduko beste alderdi batzuetan gertatzen dena (menpekoa, erlatiboa):

5

erraterako, Jimeno Juriok eta biok argitara emandako Artajona. (menpekoa, erlatiboa)

Toponimia Vasca / Artaxoa. Euskal Toponimia liburuan Nafarroako herri horretako leku izenak

aztertu genituen, baina ez ginen saiatu toponimo horiek beste hizkuntza eremu batzuetakoekin

erlazionatzen, eta uste dut neurri batean hau normala dela (menpekoa, konpletibo osagarria)

holako liburu batean. Hala ere, iruditzen zait hats handiagoko lanetan (menpekoa, moduzkoa)

baitezpadakoa dela euskaraz arruntak diren gertakariak (menpekoa, konpletibo osagarria eta

erlatibozkoa)gure inguruko eta urrutiagoko beste hizkuntza batzuetan badirenetz aztertzea

(menpekoa, erlatibozkoa), hots, geurea bakarra den zerbaiten aitzinean gauden (menpekoa,

erlatibozkoa)ala munduan barna aski ezaguna den erabide (menpekoa, erlatibozkoa)baten

aitzinean. Alegia, uste dut ez garela (menpekoa, konpletibo osagarria) gure txokoan goxogoxo

gelditzen ahal eta ahaleginak egin behar ditugula (menpekoa, konpletibo

osagarria)kanpoan zer dagoen (menpekoa, erlatibozkoa)jakiteko.(menpekoa, helburuzkoa)

Hau da, izan ere, euskal hipokoristikoen gaia ikertzean (menpekoa, denborazkoa) bestetan

gauzak zertan diren ikustera bultzatu nauena.(menpekoa, erlatibozkoa)